राज्य पुनर्संरचना मदुगु संविधान
उत्तमराज शिलाकार
देय्या मू कानून खः संविधान। नेपालय् न्हूगु संघीय लोकतान्त्रिक संविधान च्वयेगु ज्या जुयाच्वंगु दु। न्हूगु संविधानय् दुथ्याकेमाःगु आपालं खँया मस्यौदा च्वयेगु ज्या जुइधुंकूगु दु। मस्यौदाय् माःगु सहलह ब्याकाः उकियात संवैधानिक समितिं सदनय् पेस यानाः पास जुल कि संवैधानिक मान्यता दइ। संवैधानिक मस्यौदाया बुँदाया खँय् आपालं सहलह ब्याकाः निर्णय याये ल्यं दनि। अज्याःगु बुँदात मध्येय् राज्य व्यवस्था, राज्य प्रमुख, शासकीय प्रमुख, राज्य पुनर्संरचना आदि लानाच्वंगु दु। उकी मध्ये राज्य व्यवस्था व शासकीय प्रमुख बारे दलतय् दथुइ सहलह ब्याकाच्वंगु दु। राज्य पुनर्संरचना छगू थातिं लानाच्वंगु दु। न्हूगु संविधान आः वइगु जेष्ठ १४ गते पिकायेमाःगु तर राज्य पुनर्संरचना थेंज्याःगु गम्भीर विषयय् सहलह ब्याकेत ई मगाः धइगु त्वहचिनाः थ्व छगू विषययात त्वःताः जूसां न्हूगु संविधान १४ गते पित बीगु तयारी जुयाच्वंगु खँ सीदुगु दु गुकियात नेपाःया जनजातितय्सं अवश्य नं विरोध याइ। संघीय गणतन्त्रया मू खँ संघीयता खः। उकिं उकी संघीय राज्यत दये हे माःगु जुल। न्हूगु संविधानय् मूलभूत खँ हे त्वःफिकाः च्वइगु संविधान पूर्ण संविधान जुइ मखु। उकिं आः वइगु संविधान यदि धाथेंया हे संघीय लोकतान्त्रिक गणतान्त्रिक संविधान दयेकेगु खःसा उकी राज्य पुनर्संरचना त्वःफिके हे मजिउ।
संघीय गणतन्त्रया मू मर्म धइगु संघीयता खः। संघीयताय् दुने दइगु संघ (प्रान्त) खः। थुकी दुने च्वनाः जनजातितय्सं थःथःगु क्षेत्र दुने थःपिंसं हे विकासया ज्याझ्वःत न्ह्याकी। संघीयताया विशेषता धइगु सकल जातजातिं निर्धारित क्षेत्र दुने च्वनाः थःपिंत माःगु नयेगु, त्वनेगु, पुनेगु व च्वनेगु क्षेत्र (कर्मभूमि) नापं ज्या (लजगाः)या व्यवस्था नं संघ दुने हे दयेकेगु खः नापं थःपिनि क्षेत्र दुने स्थानीय राज्य व्यवस्थाय् तकं स्थानीय जनजातियात समानुपातिक रुपं ल्हाः तये खनीगु व्यवस्था जुइगु खः। मेकथं धायेगु खःसा थःपिनि जन्मभूमिइ हे कर्मभूमि नं दयेके दइगु खः। थःपिनि क्षेत्र दुने थःपिनिगु हे संस्कृतियात ल्वः कथंया अलग राज्य व्यवस्था नं दइगु खः। च्वय्या फुक्कं खँत दयेकेत थःपिनि अलग हे निश्चित कार्यक्षेत्र निर्धारित जुइमाः। थथे संघीय व्यवस्था कथं दइगु भू-क्षेत्र निर्धारण हे मयासे संविधान दयेकेगु खःसा व नां मात्रया संघीय गणतन्त्र जुइ ।
जनताया म्यान्डेट कयाः न्हूगु संविधान दयेकेत वःपिं ६०१ म्ह सभासदपिनिगु मू ज्या धइगु जन आकांक्षा कथंया संविधान दयेकेगु खः। थगुने हे पिब्वयेमाःगु संविधान इलय् पित बी मफुत। थःपिंसं हे तंगु दछिया ई नं आः न्याला जक ल्यं दनि। संविधान दयकेत बिउगु अमुल्य ईयात मात्र दलगत स्वार्थय् प्यपुनाः प्रधानमन्त्री जुइगु तर्खरय् सितिं छ्वयाच्वंगु दु। आः दनिगु ईयात सदुपयोगु यायेगु खःसा अझ नं ई दनि। न्यालाया ई धइगु नं म्हो मजू। थःपिनि इच्छाशक्ति संविधानयात पूर्णता बीगु ज्याय् केन्द्रित याना वनेगु खःसा अझ नं छुं स्यंगु मदुनि। अथे नं थौंया अवस्थाय् राज्य पुनर्संरचनायात १४ गू राज्यय् ब्वथलाः नमूनाया रुपय् क्षेत्रीय डिजाइन दये हे धुंकूगु दु। उकी मगाःमचाः व मछिंगुयात भिंकाः जक न्ह्यब्वःसां गायेधुंकूगु दु। थुकियात बांलाक व्यवस्थित यायेत क्षेत्र निर्धारित यानाः पास याये धुनेवं उकी दुने दयेमाःगु राज्य व्यवस्थाय् नेपाःया भू-बनोट, धर्म, संस्कृति व जातित्वयात ल्वःकथंया व्यवस्था जक बुलुहुँ याना वंसां जिउ। थःथःगु क्षेत्र दुने थःथःपिंसं हे विकास याना वनेछिनी कथंया व्यवस्था जुइबलय् सरकारयात केन्द्रय् बोझ नं म्हो जुइ। सकलें जातजातित विकासया ज्याय न्ह्यात धाःसा देश याकनं विकास जुइ ।
"लोकतान्त्रिक संघीय गणतन्त्र" या संविधान दयेकेगु ज्याय न्ह्यानाच्वंपिं सभासदपिं संविधान च्वयेगु खँय् ध्यान बीगु सिबें थःथःगु पार्टीया हितया ज्याखँय् जक अप्वः ध्यान बियाच्वंगु खने दत। वर्तमान संविधानया मू मर्मयात त्वःताः मेमेगु खँय् व थःपिंत ज्याछिंगु खँय् जक ज्या न्ह्याकाच्वंसा इलय् संविधान पिकाये फइ मखु। इलय् संविधान पिहां मवल धाःसा देश मेमेगु हे दुर्घटनाय् लाः वनेफु। वर्तमान संविधानया मू विशेषता धइगु हे संघीयता खः। थुकिं हे नेपाःयात न्हापा स्वयां बिस्कंगु संवैधानिक ख्वाःपाः चित्रित याना बी। अथे मयायेगु खःसा थ्व संविधान न्हूगु थलय् पुलांगु अय्लाः थें जुया बी गुकिं निमुखा जनजातियात छुं नं न्हूगु सवाः बी फइ मखु। न्हापाया संविधान बहुदलीय प्रजातान्त्रिक खःसां राज्य व्यवस्थाय् दयाच्वंगु केन्द्रीयकरणं यानाः राजस्व फुक्कं केन्द्रय् वनीगु, केन्द्रं हे माःकथं इना बीगु जुयाः पहुँच मदुगु थासय् बजेट मवनाः विकासया ज्या जुइ फयाच्वंगु मदु। थ्व हे खँयात ध्यानय् तया जनतां संघीय गणतन्त्रया चाहना याःगु खः। आः नं संघीयताया मर्मयात न्हुयाः न्ह्यायेगु खःसा थुकिं नेपाःया ख्वाःपाः हिले फइ मखु। संघीयता बिनाया गणतान्त्रिक संविधान न्हापाया बहुदलीय संविधान थें हे जक जुइ। उकिं यदि नेपाःयात न्हूगु कथंया संविधान बीगु खःसा थुगु संविधानय् राज्य पुनर्संरचनायात तःधंगु महत्व बीमाः। मखुसा थुकिं हाकनं मेगु जनजातिया आन्दोलन न्ह्याकेत तिबः बी। गुकि यानाः देश हाकनं अशान्तिया लँपुइ न्ह्याः वनी ।
देय्या मू कानून खः संविधान। नेपालय् न्हूगु संघीय लोकतान्त्रिक संविधान च्वयेगु ज्या जुयाच्वंगु दु। न्हूगु संविधानय् दुथ्याकेमाःगु आपालं खँया मस्यौदा च्वयेगु ज्या जुइधुंकूगु दु। मस्यौदाय् माःगु सहलह ब्याकाः उकियात संवैधानिक समितिं सदनय् पेस यानाः पास जुल कि संवैधानिक मान्यता दइ। संवैधानिक मस्यौदाया बुँदाया खँय् आपालं सहलह ब्याकाः निर्णय याये ल्यं दनि। अज्याःगु बुँदात मध्येय् राज्य व्यवस्था, राज्य प्रमुख, शासकीय प्रमुख, राज्य पुनर्संरचना आदि लानाच्वंगु दु। उकी मध्ये राज्य व्यवस्था व शासकीय प्रमुख बारे दलतय् दथुइ सहलह ब्याकाच्वंगु दु। राज्य पुनर्संरचना छगू थातिं लानाच्वंगु दु। न्हूगु संविधान आः वइगु जेष्ठ १४ गते पिकायेमाःगु तर राज्य पुनर्संरचना थेंज्याःगु गम्भीर विषयय् सहलह ब्याकेत ई मगाः धइगु त्वहचिनाः थ्व छगू विषययात त्वःताः जूसां न्हूगु संविधान १४ गते पित बीगु तयारी जुयाच्वंगु खँ सीदुगु दु गुकियात नेपाःया जनजातितय्सं अवश्य नं विरोध याइ। संघीय गणतन्त्रया मू खँ संघीयता खः। उकिं उकी संघीय राज्यत दये हे माःगु जुल। न्हूगु संविधानय् मूलभूत खँ हे त्वःफिकाः च्वइगु संविधान पूर्ण संविधान जुइ मखु। उकिं आः वइगु संविधान यदि धाथेंया हे संघीय लोकतान्त्रिक गणतान्त्रिक संविधान दयेकेगु खःसा उकी राज्य पुनर्संरचना त्वःफिके हे मजिउ।
संघीय गणतन्त्रया मू मर्म धइगु संघीयता खः। संघीयताय् दुने दइगु संघ (प्रान्त) खः। थुकी दुने च्वनाः जनजातितय्सं थःथःगु क्षेत्र दुने थःपिंसं हे विकासया ज्याझ्वःत न्ह्याकी। संघीयताया विशेषता धइगु सकल जातजातिं निर्धारित क्षेत्र दुने च्वनाः थःपिंत माःगु नयेगु, त्वनेगु, पुनेगु व च्वनेगु क्षेत्र (कर्मभूमि) नापं ज्या (लजगाः)या व्यवस्था नं संघ दुने हे दयेकेगु खः नापं थःपिनि क्षेत्र दुने स्थानीय राज्य व्यवस्थाय् तकं स्थानीय जनजातियात समानुपातिक रुपं ल्हाः तये खनीगु व्यवस्था जुइगु खः। मेकथं धायेगु खःसा थःपिनि जन्मभूमिइ हे कर्मभूमि नं दयेके दइगु खः। थःपिनि क्षेत्र दुने थःपिनिगु हे संस्कृतियात ल्वः कथंया अलग राज्य व्यवस्था नं दइगु खः। च्वय्या फुक्कं खँत दयेकेत थःपिनि अलग हे निश्चित कार्यक्षेत्र निर्धारित जुइमाः। थथे संघीय व्यवस्था कथं दइगु भू-क्षेत्र निर्धारण हे मयासे संविधान दयेकेगु खःसा व नां मात्रया संघीय गणतन्त्र जुइ ।
जनताया म्यान्डेट कयाः न्हूगु संविधान दयेकेत वःपिं ६०१ म्ह सभासदपिनिगु मू ज्या धइगु जन आकांक्षा कथंया संविधान दयेकेगु खः। थगुने हे पिब्वयेमाःगु संविधान इलय् पित बी मफुत। थःपिंसं हे तंगु दछिया ई नं आः न्याला जक ल्यं दनि। संविधान दयकेत बिउगु अमुल्य ईयात मात्र दलगत स्वार्थय् प्यपुनाः प्रधानमन्त्री जुइगु तर्खरय् सितिं छ्वयाच्वंगु दु। आः दनिगु ईयात सदुपयोगु यायेगु खःसा अझ नं ई दनि। न्यालाया ई धइगु नं म्हो मजू। थःपिनि इच्छाशक्ति संविधानयात पूर्णता बीगु ज्याय् केन्द्रित याना वनेगु खःसा अझ नं छुं स्यंगु मदुनि। अथे नं थौंया अवस्थाय् राज्य पुनर्संरचनायात १४ गू राज्यय् ब्वथलाः नमूनाया रुपय् क्षेत्रीय डिजाइन दये हे धुंकूगु दु। उकी मगाःमचाः व मछिंगुयात भिंकाः जक न्ह्यब्वःसां गायेधुंकूगु दु। थुकियात बांलाक व्यवस्थित यायेत क्षेत्र निर्धारित यानाः पास याये धुनेवं उकी दुने दयेमाःगु राज्य व्यवस्थाय् नेपाःया भू-बनोट, धर्म, संस्कृति व जातित्वयात ल्वःकथंया व्यवस्था जक बुलुहुँ याना वंसां जिउ। थःथःगु क्षेत्र दुने थःथःपिंसं हे विकास याना वनेछिनी कथंया व्यवस्था जुइबलय् सरकारयात केन्द्रय् बोझ नं म्हो जुइ। सकलें जातजातित विकासया ज्याय न्ह्यात धाःसा देश याकनं विकास जुइ ।
"लोकतान्त्रिक संघीय गणतन्त्र" या संविधान दयेकेगु ज्याय न्ह्यानाच्वंपिं सभासदपिं संविधान च्वयेगु खँय् ध्यान बीगु सिबें थःथःगु पार्टीया हितया ज्याखँय् जक अप्वः ध्यान बियाच्वंगु खने दत। वर्तमान संविधानया मू मर्मयात त्वःताः मेमेगु खँय् व थःपिंत ज्याछिंगु खँय् जक ज्या न्ह्याकाच्वंसा इलय् संविधान पिकाये फइ मखु। इलय् संविधान पिहां मवल धाःसा देश मेमेगु हे दुर्घटनाय् लाः वनेफु। वर्तमान संविधानया मू विशेषता धइगु हे संघीयता खः। थुकिं हे नेपाःयात न्हापा स्वयां बिस्कंगु संवैधानिक ख्वाःपाः चित्रित याना बी। अथे मयायेगु खःसा थ्व संविधान न्हूगु थलय् पुलांगु अय्लाः थें जुया बी गुकिं निमुखा जनजातियात छुं नं न्हूगु सवाः बी फइ मखु। न्हापाया संविधान बहुदलीय प्रजातान्त्रिक खःसां राज्य व्यवस्थाय् दयाच्वंगु केन्द्रीयकरणं यानाः राजस्व फुक्कं केन्द्रय् वनीगु, केन्द्रं हे माःकथं इना बीगु जुयाः पहुँच मदुगु थासय् बजेट मवनाः विकासया ज्या जुइ फयाच्वंगु मदु। थ्व हे खँयात ध्यानय् तया जनतां संघीय गणतन्त्रया चाहना याःगु खः। आः नं संघीयताया मर्मयात न्हुयाः न्ह्यायेगु खःसा थुकिं नेपाःया ख्वाःपाः हिले फइ मखु। संघीयता बिनाया गणतान्त्रिक संविधान न्हापाया बहुदलीय संविधान थें हे जक जुइ। उकिं यदि नेपाःयात न्हूगु कथंया संविधान बीगु खःसा थुगु संविधानय् राज्य पुनर्संरचनायात तःधंगु महत्व बीमाः। मखुसा थुकिं हाकनं मेगु जनजातिया आन्दोलन न्ह्याकेत तिबः बी। गुकि यानाः देश हाकनं अशान्तिया लँपुइ न्ह्याः वनी ।
http://www.nepalmandal.com/content/12596.html
संविधानसभा अन्तर्गतया राज्य पुनर्संरचना व राज्य शक्तिया बाँडफाँड समितिया प्रतिवेदन बाहेक ल्यँ दुगु फुक्कं समितिया प्रतिवेदन संवैधानिक समितिलय् छ्वःगु दु ।
येँ (सन्ध्या टाइम्स)/सत्ताया खिंचातानीं यानाः संविधान च्वयेगु ई मदया वंलिसे आः राजनीतिक दलतय्सं दकलय् विवादया विषय जुयाच्वंगु राज्य पुनर्संरचना सम्बन्धी छुं खँ हे मतसे संविधान जारी यायेगु तयारी यानाच्वंगु खँ सीदुगु दु ।
येँ (सन्ध्या टाइम्स)/संविधानसभाया राज्य पुनःसंरचना नापं राज्य शक्ति बाँडफाँट समितिं पहिचान व सामर्थ्यया आधारय् राज्य पुनःसंरचना यायेमाः धकाः १४ प्रदेशया अवधारणा सहित थःगु प्रतिवेदन तकं लःल्हायेधुंकाः आः वहे अवधारणायात कयाः बुद्धिजीवीतय् बिचाः कायेगु ज्या न्ह्याकूगु दु ।
निन्हुयंकया नेवाः राष्ट्रिय राजनीतिक सम्मेलनं न्हय्गू बुँदे इलंहाःगु समसामयिक प्रस्ताव याःगु दु ।